Təlim strategiyalaraı: ədəbiyyat dərslərinin təşkili
dos. Fəxrəddin Yusifov
TƏLİM STRATEGİYALARI[1]
Ədəbiyyat tədrisinin
təşkili
Bu başlıq altında Siz ədəbiyyat tədrisinin
təşkilinə dair məlumatlara, verilən əsas tələblər, ədəbiyyat dərslərinin yeni təlim
texnologiyalarından istifadə ilə tədrisi(Tənqidi Təfəkkürün İnkişafında Mütaliə
və Yazı və fəal(interaktiv) təlim, fəal(interaktiv) təlimin mexanizmləri), ədəbiyyat
dərslərində istifadə olunan üsullar(metod və texnikalar), iş formaları(fərdi,
cütlərlə, kiçik və böyük qruplarla iş), müəllimin təlim fəaliyyətinin
planlaşdırılması(perspektiv və cari planlaşdırma), ədəbiyyat dərslərinin növləri(induktiv,
deduktiv və qarışıq tipli), ədəbiyyat dərslərində müəllimin mövqeyini (fasilitasiya
bacarıqlarını), ədəbi əsərlərin öyrədilməsi, icmalların öyrədilməsi, yazıçının
həyat və yaradıcılığına dair məlumatın öyrədilməsi, ədəbiyyat nəzəriyyəsinə
dair məlumatların öyrədilməsi, ədəbiyyatdan sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlərin
təşkili, ədəbiyyat dərslik komplektləri ilə işləmək bacarığı, nitq inkişafı işlərinin təşkili məsələlərini nəzərdən keçirəcəksiniz
Ədəbiyyat tədrisinin təşkilinə verilən tələblər
Ədəbiyyatın tədrisi
qarşısına qoyulan tələblər zaman dəyişdikcə yeniləşmişdir. Dövrün tələbi bu
işin məzmununun yeniləşməsinə, tərkibinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Məsələyə
bu yönümdən yanaşsaq, 1991-ci ildə C. Əhmədovun vəsaitində[2]
əksini tapan ümummetodik tələbləri diqqətinizə
çatdırmaq istəyirik:
2.
Dərsin özündən əvvəlki və sonrakı məşğələlərlə əlaqəsi;
3.
Dərsdə təlimlə tərbiyənin vəhdətinin gözlənilməsi;
4.
Dərsin bütün mərhələlərində şagirdlərin fəallığının
təmin olunması;
5.
Şagirdlərin əmək intizamının təmin olunması;
6.
Dərsdə vaxtdan maksimum səmərəli istifadə;
7.
Dərsin zəruri vəsaitlə təmin olunması;
8.
Dərsin faydalı yekunlarla nəticələnməsi.
Burada əksini tapan məsələlər sovetlər dönəminin
tələbləri ruhunda tərtib olunsa da, öz aktuallığını qoruyur və bugünkü dərslərimiz
üçün hələ də keçərlidir, amma yetərli deyil. Bunun üçün verilən tələblərə təkrar
baxmaqla təsəvvürünüzdə canlanan məsələləri uzlaşdırsanız kifayət edər.
Müəllim hazırlığı ilə 95 ildən çox məşğul
olan doğma universitetimizin metodika sahəsində də öz zəngin ənənəsi və təcrübəsi
olmuşdur. O, bu sahədə respublikamızın yeganə baş aparıcı müəssisəsi
sayılmışdır. Ona görə də universitetimizin
ədəbiyyat tədrisi metodikası proqramında verilən tələblərə də diqqəti
ayrıca cəlb etmək istərdik. Tələbə və müəllimlərimizin
müəyyən dövrə qədər istifadəsində olan 2005-ci il proqramında[3] oxuyuruq:
1. Ədəbiyyatın tədrisi
prosesində şagirdlərə vətənpərvərlik tərbiyəsinin aşılanması müasir dövrün əsas
problemi kimi;
2. Ədəbi parçaların tədrisini
humanistləşdirmək müasir dərsin aktual bir keyfiyyəti kim;
3. Bədii materialın öyrədilməsində
yazıçı ideyasının düzgün qiymətləndirilməsi;
4. Dərsin intensivləşdirilməsi.
Akademik dərs saatının hər bir mərhələsindən
maksimum dərəcədə səmərəli istifadə edilməsi;
5. Tədris
materiallarının öyrədilməsində təlimin texniki vasitələrindən istifadə edilməsi;
6. Tədris prosesində fəndaxili
və yaxın fənlər arasında əlaqənin ön plana çəkilməsi;
7. Ədəbiyyat dərslərində
şagirdləri müstəqil fəaliyyətə alışdırmaq.
Nəzərə alsaq ki, bu proqram tərtib
olunanda hələ ədəbiyyat kursu yenilənməmişdi, onda yuxarıdakı tələblərin dövrümüz üçün nə qədər
aktual olduğunu aydın şəkildə görə bilərik. Amma bunları da yetərli saymaq
olmaz.
Ədəbiyyat tədrisinin təhsil islahatı tələblərinə
uyğunlaşdırılması bu gün ən vacib məsələlərdən biridir. Təsadüfi deyildir ki,
orta məktəbin ədəbiyyat kursu artıq yenilənməni başa vurmaq üzrədir. Yeni kurs
yeni tələblər ruhunda fəaliyyət göstərməkdədir. Həmin tələblər içərisində müasir təlim
texnologiyalarının, elektron resursların tədris prosesinə gətirilməsi, dərslərdə
fəal(interaktiv) təlim texnologiyasından istifadə, əyani vasitələrdən, internetdən,
multimedianın imkanlarından istifadə yolu ilə tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, təlim prosesində şagirdə münasibətin dəyişməsi,
müəllimin bələdçi, şagirdin isə tədqiqatçı olması, yaddaş amilindən düşüncə
amilinə keçilməsi, dialoqun geniş tətbiqi, nəticəyönümlü və şəxsiyyətyönümlü təhsilin
həyata keçirilməsi və s. bir vəzifə kimi
qarşıda durur.
Ədəbiyyat tədrisinin keyfiyyətinin yüksəldilməsində
kadrların əvəzedilməz rolunu xüsusi ilə
vurğulamaq istərdik. Gələcəyin ədəbiyyat müəllimi nələrdən xəbərdar olmalıdır
sualına çoxlu və fərqli cavablar vermək mümkündür. Burada onun ixtisasını mükəmməl
bilməsi ilə yanaşı şəxsi keyfiyyətlərinə, səriştəsinə qədər hər bir şeyi nəzərdə
tutmaq olar. Biz təxmini olaraq onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq qərarına gəldik.
Belə hesab etdik ki, gənc ədəbiyyat müəllimi aşağıdakı məsələlərdən kifayət qədər
məlumatı olmalı, müvafiq bilik və bacarıqlara yiyələnməlidir:
1. Təhsil haqqındakı rəsmi
sənədlərin ondan nə istədiyini(yəni məzmununu),
2. Ümumi təhsil məktəblərində
ədəbiyyatın tədrisi yollarını, məqsəd və vəzifələrini, tədris prosesinin planlaşdırılmasını, təşkilini
və qiymətləndirilməsini, metodik
qaydaları, üsul və vasitələri, onları praktik olaraq istifadə etməyi,
3. Ədəbiyyat dərslik
komplekti ilə işləmək bacarıqlarına yiyələndiyini nümayiş etdirməyi,
4. Ən vacib, zəruri, müasir tələblərə cavab verən
elmi-nəzəri, pedaqoji-psixoloji və metodik bilikləri,
5. İnternet
resurslarından səmərəli istifadə etməyi,
6. Təqdimatlar, tədqiqatlar
aparmaq, özünü inkişaf, özünü təkmilləşdirmək qaydalarını,
7. Müəllim üçün ən zəruri
təşkilati, idarəetmə və ünsiyyət bacarıqlarına yiyələndiyini nümayiş etdirməyi
və s.
Ədəbiyyatın tədrisi metodikası fənni gələcəyin
ədəbiyyat müəllimlərində yuxarıda adı tutulan keyfiyyətlərin, bilik və bacarıqların
olmasını hədəf götürməlidir. Dövlətin təhsil siyasətini bilmədən, şagirdlərlə,
dərsliklərlə işləmək bacarığına sahib olmadan, tədris prosesini təşkil etmək,
planlaşdırmaq, idarə etmək, qiymətləndirmə və monitorinq aparmaq, sənətinin
sirlərinə yiyələnmədən, yüksək vətəndaşlıq keyfiyyətlərinə, sənət sevgisinə
sahib olmadan gələcəyin yaxşı ədəbiyyat müəllimi olmaq mümkün deyil.
Hər bir ədəbiyyat müəllimi dövlətin onun
qarşısında nə kimi vəzifələr qoyduğunu, ondan nə tələb olunduğunu aydın şəkildə
təsəvvür etməlidir.
Dərs keçməyə başlayan hər bir ədəbiyyat müəllimi
məhz həmin vəzifələrin icrasına özünü hazır hesab etməlidir. Onun tədris etdiyi
hər bir mövzunun arxasında bu rəsmi sənədlərin tələb etdiyi məsələlər
dayanmalıdır. Bunun üçün də öncə "Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikası
Qanunu"nun aşağıdakı müddəalarını nəzərinizə
çatdırırıq.
Maddə 4. Təhsilin əsas məqsədi (yəni təhsilimiz kimlərin yetişdirilməsinə
xidmət göstərməlidir, fənlərimizin, mövzularımızın tədrisi zamanı biz hansı insanı yetişdirməliyik
və bu insanda hansı keyfiyyətlər özünü göstərməlidir?):
4.0. Azərbaycan
Respublikasında təhsilin əsas məqsədi aşağıdakılardır:
4.0.1. Azərbaycan dövləti
qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, xalqının milli ənənələrinə və
demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, vətənpərvərlik
və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş
və şəxsiyyət yetişdirmək;
4.0.2. milli-mənəvi və ümumbəşəri
dəyərləri qoruyan və inkişaf etdirən, geniş dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri
və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən,
müasir təfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli mütəxəssis-kadrlar hazırlamaq;
4.0.3. sistemləşdirilmiş
bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini və ixtisasın daim artırılmasını
təmin etmək, təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə
hazırlamaq.
Bəs ümumi təhsil qarşısına qoyulan vəzifələr
nədən ibarətdir? Yenə də hamin Qanunun aşağıdakı müddəaların nəzər salmaq
lazımdır:
19.1. Ümumi təhsil təhsilalanlara
elmlərin ümumi əsaslarının öyrədilməsini, zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərin
aşılanmasını, onların həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlanmasını təmin edir.
19.2. Ümumi təhsil təhsilalanların
fiziki və intellektual inkişafina, zəruri biliklərə yiyələnməsinə, onlarda
sağlam həyat tərzinə və sivil dəyərlərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün
formalaşmasına, milli və dünyəvi dəyərlərə hörmət hissinin aşılanmasına, ailə,
cəmiyyət, dövlət və ətraf mühit qarşısında hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsinə
imkan yaradır.
Ümumi təhsil müəssisələrin güddüyü əsas məqsəd
nədir sualına da yenə həmin sənədin aşağıdakı bəndlərində cavab verilir. Hər
bir fənn müəllimi, eləcə də ədəbiyyat müəllimi öz fəaliyyətində burdakı tələbləri
əldə rəhbər tutmalıdır. Unutmayaq ki, orta məktəb dərslikləri yaradılanda da məhz
həmin tələbələrin həyata keçirilməsi bir zərurət kimi qarşıya qoyulur. Biz
aşağıda həm ümumi orta təhsil(V-IX siniflər), həm də tam orta təhsil(X-XI
siniflər) üzrə təlim məqsədlərini təqdim edirik:
19.13. Ümumi orta təhsilin məqsədi
təhsilalanların şifahi nitq və yazı mədəniyyətinin, ünsiyyət bacarığının, idrak
fəallığının və məntiqi təfəkkürünün inkişafını, təhsil proqramına daxil olan fənlər
üzrə və eləcə də dünya sivilizasiyasının inkişafı haqqında müvafiq bilik və təsəvvürlərinin
formalaşdırılmasını, müasir informasiya-kommunikasiya vasitələrindən istifadə
etmək qabiliyyətini, hadisələri qiymətləndirmək və öz gələcək fəaliyyət istiqamətlərini
müəyyənləşdirmək bacarığını təmin etməkdən ibarətdir.
19.17. Tam orta təhsil səviyyəsində
təhsilalanların istedad və qabiliyyətinin reallaşdırılması, müstəqil həyata və
peşə seçiminə hazırlanması, fəal vətəndaş mövqeyinin, milli və ümumbəşəri dəyərlərə,
insan hüquqlarına və azadlıqlarına hörmət hissinin və tolerantlığın
formalaşdırılması, müasir informasiya-kommunikasiya teхnоlоgiyalarından və digər
texniki vasitələrdən sərbəst istifadə etməsi, iqtisadi biliklərin əsaslarına
yiyələnməsi, xarici dillərdən birində, yaxud bir neçəsində ünsiyyət saxlaması və
s. təmin olunur.
Dərslik komplektləri yaradılanda Qanunun
bu tələbləri ilə yanaşı onun məzmununu əldə rəhbər tutan "Ümumi təhsil
pilləsinin dövlət standartı və proqramları(kurikulumları)" sənədinin müddəaları
da nəzərə alınmalıdır. Həmin sənədin ümumi təlim nəticələri(9-cu bölmədə
verilir və səviyyələr üzrə - ibtidai (I-IV siniflər), ümumi orta (V-IX siniflər)
və tam orta (X-XI siniflər – təqdim olunur) və fənlər üzrə məzmun standartları(10-cu
bölmə) ümumi təhsilin səviyyələri üzrə əldə olunacaq bilik və bacarıqları əks
etdirməklə orta məktəb dərsliklərində nələrin güdüləcəyinə dair zəruri istiqamət
verir. Siz əvvəlki
bölmədə həmin sənədin məzmunu ilə tanış edildiniz. Yaxşı olardı ki, indi ümumi təlim nəticələri(9-cu bölmə) və məzmun
standartlarında(10-cu bölmə) əksini tapan məzmunla Qanunundakı müddəaların
bir-biri ilə necə uzlaşdığına diqqət yetirəsiniz. Hər bir gənc ədəbiyyat müəllimi
onun qarşısında duran vəzifələrin nədən ibarət olduğunu, bu vəzifələrin haradan
qaynaqlandığını bilməlidir. Biz
burada diqqəti yenidən "Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramları (kurikulumları)" sənədindəki
bir məsələyə cəlb etmək istərdik. Bu da təlim prosesinin təşkilində əldə əsas
götürüləcək prinsiplərdir. İş prosesində bu tələblər mütləq yerinə yetirilməlidir.
Həmin sənəddən oxuyuruq:
Pedaqoji proses əvvəlcədən
müəyyən olunmuş nəticələri əldə etmək üçün müəllimlərin əlaqələndirici, istiqamətverici,
məsləhətçi, şagirdlərin isə tədqiqatçı, təcrübəçi, yaradıcı subyektlər kimi
qarşılıqlı əməkdaşlıq fəaliyyətləri əsasında aşağıdakı prinsiplər nəzərə
alınmaqla qurulur:
-
pedaqoji prosesin tamlığı — pedaqoji prosesdə təlimin məqsədləri kompleks şəkildə
(inkişafetdirici, öyrədici, tərbiyəedici) həyata keçirilir, real nəticələrlə
yekunlaşan müəllim və şagird fəaliyyətini əhatə edir;
-
təlimdə bərabər imkanların yaradılması — bütün şagirdlərə eyni təlim şəraiti yaradılır və pedaqoji proses
onların potensial imkanları nəzərə alınmaqla tənzimlənir;
-
şagirdyönümlülük — şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır. Bütün tədris və təlim
işi şagirdlərin maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, onların istedad və
qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına yönəldilir;
-
inkişafyönümlülük — şagirdlərin əqli fəallığı izlənilir, nailiyyətləri təhlil edilir,
bilik, bacarıq və vərdişlərinin inkişaf səviyyəsi tənzimlənir;
-
fəaliyyətin stimullaşdırılması
— pedaqoji prosesin səmərəli və effektiv qurulması, şagirdlərin təlimə
marağının artırılması üçün onların fəaliyyətindəki bütün irəliləyişlər qeyd
olunur və dəyərləndirilir, nəticə etibarilə şagirdlərin daha uğurlu təlim nəticələrinə
istiqamətləndirilməsi təmin olunur;
-
dəstəkləyici mühitin yaradılması
— pedaqoji prosesin münasib maddi-texniki baza əsasında və sağlam mənəvi-psixoloji
mühitdə təşkil edilməsi keyfiyyətin və səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün əlverişli
və təhlükəsiz təlim şəraiti yaradır.
Buradakı
prinsiplər ədəbiyyat müəlliminin peşə fəaliyyətində bir açar rolunu
oynamalıdır. Onların məğzinə dair qısa şərhlərimizi verək. Hər bir ədəbiyyat dərsində
təlim-tərbiyə-inkişaf məqsədləri dəqiq şəkildə müəyyən olunmalı və onun icrası
nail olunmalıdır. Təlimin bütün iştirakçıları üçün bərabər iş şəraiti
yaradılmalıdır. Hər bir şagirdin dərslərdə fəal iştirakı, fikir söyləmək, münasibət bildirmək hüququ təmin
olunmalıdır. Bir şagirdlə deyil, bütün siniflə birlikdə işləmək, onları dinləmək,
dərsə cəlb etmək vacibdir. Bir şagird başqa birindən heç bir vəchlə üstün
tutula bilməz. Dərs prosesi şagirdin
maraq, tələbat və mənəvi ehtiyaclarının yüksək səviyyədə ödənilməsinə xidmət göstərməli, şagirdin inkişafı(intellektual,
psixi, etik, estetik, mənəvi və s.) izlənilməli və daim diqqətdə
saxlanılmalıdır.
1. Ədəbiyyat
tədrisi qarşısına qoyulan tələbləri yenidən nəzərdən keçirin. Onlara sərbəst
münasibət bildirin.
2. Həmin
təsnifata nələri əlavə edərdiniz?
3. Proqram və ali məktəb dərsliyində irəli sürülən həmin tələbləri ümumiləşdirməyə çalışın.
4.
Rəsmi sənədlər təhsilin məzmunu ilə bağlı nələri
ifadə edir?
5. "Təhsil
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu" sizə nə kimi məlumatları
təqdim etdi?
6. Bu
məlumatların sizin gələcək müəllimlik fəaliyyətinizlə bağlı nə kimi əlaqələri
vardır?
7. Təlim prosesinin təşkili prinsiplərinə nələr
daxildir?
[1] Strategiya – hədəfi, ona
çatmaq üçün ən səmərəli yolu və bu yolda istifadə olunan üsul və vasitələrin cəmini
əhatə edir.
[3]
Bax: Pedaqoji
universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün proqram. Ədəbiyyat tədrisi
metodikası. Bakı: 2005, səh. 7-8.
Комментарии
Отправить комментарий